Cốt truyện là yếu tố cơ bản của một tác phẩm văn học, mang tính tự sự, kịch, và tự sự-trữ tình. Khác biệt với câu chuyện, nhân vật, kết cấu, lời kể, cốt truyện là sự kết hợp, miêu tả và sắp xếp các sự kiện để tạo ra hiệu quả nghệ thuật, tư tưởng và tình cảm đặc biệt. Cốt truyện cũng thể hiện cuộc sống của nhân vật trong các không-gian thời gian khác nhau và những tình huống thay đổi.
Theo Aristote, cốt truyện được gọi là “mythos” (thần thoại, câu chuyện). Trong tiếng Việt, thuật ngữ cốt truyện xuất hiện từ thế kỷ XX và thường được hiểu là cái cốt, cái lõi của truyện, chỉ gồm các sự kiện chủ yếu như tóm lược câu chuyện. Tuy nhiên, cốt truyện cũng có thể được hiểu khác hơn, như một liên kết của các sự kiện nhằm tạo nghĩa. Ví dụ như cốt truyện ngụ ngôn, cổ tích, cốt truyện phiêu lưu… Cốt truyện là biểu hiện của nhân vật, và nhân vật tạo nên sự kiện, câu chuyện, cũng là một phần nội dung của tác phẩm. Cốt truyện và câu chuyện có sự khác nhau quan trọng, trong đó câu chuyện tập trung vào nhân quả và thứ tự trình tự sự kiện, còn cốt truyện tạo ra sự đồng thuận và tạo nên ý nghĩa cho tác phẩm.
Trong kịch, một cốt truyện hoàn chỉnh phải có phần mở đầu, phần giữa và phần kết. Phần mở đầu gợi ra hành động chủ yếu, khiến người xem mong chờ những hành động tiếp theo xảy ra; phần giữa tiếp nối sự kiện và mở ra những hành động tiếp theo; phần kết liên kết với sự kiện trước và không yêu cầu thêm bất kỳ sự kiện nào nữa.
Mô hình kim tự tháp cốt truyện của Gustaf Freytag được áp dụng rộng rãi, bao gồm phần mở đầu (thắt nút), phát triển, cao trào (đỉnh điểm), mở nút và kết thúc. Tuy chỉ áp dụng được vào một số ít tác phẩm kịch, nhưng thuật ngữ của ông được sử dụng rộng rãi. Ví dụ, trong kịch Hamlet của Shakespeare, câu chuyện bắt đầu với hồn ma báo cho Hamlet biết về cái chết của cha mình, từ đó xung đột giữa Hamlet và Claudius được phát triển và đạt đến cao trào. Các hành động tiếp theo là mở nút, đến khi Claudius, hoàng hậu, Laertes và Hamlet chết thì kết thúc.
Truyện Kiều của Nguyễn Du mang cốt truyện đồng tâm, tập trung vào một nhân vật chính với một xung đột trung tâm. Truyện mở đầu với cuộc gặp giữa Kiều và hồn Đạm Tiên, Kiều và Kim Trọng, và mối tình của Kiều nhen nhóm rồi gia biến thành sự phát triển. Sự chết của Hải và Kiều tự tử tại sông Tiền Đường là đỉnh điểm, sau đó Giác Duyên cứu Kiều, Kim Trọng tìm gặp Kiều là mở nút, cuối cùng là đoàn tụ và hạnh phúc là kết thúc.
Cốt truyện hiện đại kết hợp với diễn ngôn tự sự để trở thành truyện kể, trong đó bao gồm các yếu tố như người kể chuyện, không gian, thời gian, điểm nhìn, lời trực tiếp, gián tiếp, lời bình luận hoặc lời trữ tình của người kể chuyện. Vì vai trò của cốt truyện trong tiểu thuyết hiện đại ngày càng suy giảm, khái niệm câu chuyện trở nên phổ biến hơn.
Với sự phát triển của tự sự học trong văn học hiện đại, vấn đề diễn ngôn tự sự trở nên quan trọng hơn. Do đó, khái niệm cốt truyện đã mất đi vị trí của mình và trở thành một khái niệm cổ, nhường chỗ cho khái niệm câu chuyện.
